با آغاز مجدد خاموشی‌ها در برخی مناطق ایران و افزایش آلودگی هوا در کلان‌شهرهای ایران، مازوت‌سوزی بار دیگر به موضوعی جدی و بحث‌برانگیز بدل شده است.

کارشناسان محیط زیست استفاده از سوخت مازوت را عامل اصلی آلودگی هوا در شهرهای مختلف ایران می‌دانند، موضوعی که دولت وعده توقف آن را داده بود.

صدیقه ترابی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست، روز ۱۷ آذر ضمن تایید آغاز دوباره مازوت‌سوزی در سه نیروگاه کشور، تصریح کرد: «۱۴ نیروگاه در ایران امکان استفاده از مازوت را دارند. سهم این سه نیروگاه از کل نیروگاه‌های مازوت‌سوز کمتر از ۵ درصد است. با این‌ حال انتظار می‌رفت مصوبه کارگروه ملی آلودگی هوا که با دستور رئیس‌جمهور صادر شده بود، امسال رعایت شود.»

این اظهارات در حالی مطرح شد که فعالان محیط زیست و شهروندان درمورد این اقدام اعتراض کردند و آن را نقض وعده‌های دولت دانستند.

آلودگی هوا طی روزهای اخیر در تهران، اراک و اصفهان به حدی شدت یافته که زندگی روزمره شهروندان را مختل کرده است. شاخص کیفیت هوای تهران در روز شنبه ۲۴ آذر به ۱۳۶ رسید؛ عددی که نشان می‌دهد هوا برای گروه‌های حساس ناسالم است. به گفته برخی شهروندان، شدت آلودگی باعث مشکلاتی مانند سوزش چشم، تنگی نفس و سرگیجه شده است.

در اراک نماینده مجلس به افزایش قابل‌توجه موارد سرطان مثانه و ریه اشاره کرد و گفت: «در زمان مازوت‌سوزی، موارد بیماری‌های تنفسی در کودکان به طور چشمگیری افزایش می‌یابد.»

او افزود توقف ۲۰ روزه مازوت‌سوزی در قیاس با مدت مشابه در سال گذشته به کاهش بستری بیماران منجر شده بود.

گسترش بحران به دیگر شهرها

آلودگی هوا در حال حاضر به کلان‌شهرهایی مانند اصفهان، تبریز، زنجان و اهواز نیز سرایت کرده است. مسئول مرکز پایش هوای اداره کل محیط زیست آذربایجان شرقی اعلام کرد آلودگی هوای تبریز در سال جاری بی‌سابقه بوده است. به گفته وی، شاخص کیفیت هوای این شهر در روز ۱۹ آذر به ۱۵۸ رسید، رقمی که هوای شهر را برای تمام گروه‌ها در وضعیت ناسالم قرار می‌دهد.

تعطیلی ادارات و مدارس، یکی از راهکارهای دولت پزشکیان، توان کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ را نداشته است. کارشناسان اشاره می‌کنند تنها وزش باد یا کاهش مازوت‌سوزی از بحران فعلی خواهد کاست. براساس پیش‌بینی‌های هواشناسی، آلودگی در شهرهایی مانند تهران، اصفهان و اراک ادامه خواهد داشت و بهبود شرایط تنها با توقف کامل استفاده از سوخت مازوت امکان‌پذیر است.

دولت نیز در هفته‌های اخیر، با هشدار درباره ناترازی گاز در ماه‌های سرد، پویشی برای کاهش دو درجه‌ای دمای منازل راه‌اندازی کرده است. مسعود پزشکیان، مستقیما از مردم خواست در این پویش شرکت کنند، و برخی وزرا و مدیران دولتی نیز از پیوستن خود به این حرکت خبر دادند. با این حال، کارشناسان محیط زیست این اقدام را نمایشی و برای حل معضل بزرگ انرژی کشور ناکافی می‌دانند.

ناترازی گاز؛ بحرانی قدیمی

سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز، در آبان‌ماه اعلام کرد پیش‌بینی می‌شود میزان ناترازی گاز در زمستان به حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب در روز برسد. او علت اصلی این مشکل را وابستگی بیش از حد مصرف‌کنندگان به گاز دانست. این ناترازی، به‌ویژه در تامین سوخت نیروگاه‌ها، موجب افزایش استفاده از مازوت شده است، روندی که هوای کلان‌شهرها را به «اتاق گاز» تبدیل کرده و تنفس در آن را به مرگ تدریجی شبیه کرده است.

شاخص کیفیت هوای شهر اصفهان روز جمعه ۲۳ آذر به میانگین ۱۷۱ رسید. در برخی مناطق مانند خیابان زینبیه، این عدد از ۱۸۰ نیز فراتر رفت. شهرهایی مانند خمینی‌شهر، شاهین‌شهر و قهجاورستان نیز با شاخص‌های ۱۸۵، ۱۶۲ و ۱۸۳ در وضعیت ناسالم قرار داشتند. این آمار نشان می‌دهد که بحران آلودگی هوا در استان اصفهان، به‌مثابه یکی از قطب‌های صنعتی کشور، به مرحله‌ای نگران‌کننده رسیده است.

عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، اعلام کرد که آلودگی هوای اخیر به افزایش مراجعه شهروندان به مراکز درمانی منجر شده است.

او اشاره کرد بدون اجرای کامل قانون هوای پاک، راهکارهایی مانند تعطیلی مدارس و ادارات بحران را موقتا کاهش می‌دهند. شاهسونی همچنین به گروه‌های آسیب‌پذیر مانند سالمندان، کودکان، بیماران قلبی و تنفسی، زنان باردار و مصرف‌کنندگان داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی توصیه کرد از تردد در هوای آزاد خودداری کنند.

مازوت اصلاح‌شده یا مازوت آلوده

یکی از نکات بحث‌برانگیز سخنان اخیر وزیر نیرو در مجلس بود که اعلام کرد دولت اگر به مازوت‌سوزی نیاز پیدا کند از سوختی اصلاح‌شده و با آلودگی کمتر استفاده خواهد کرد. اما گزارش‌های میدانی و آمار منتشرشده نشان می‌دهند این وعده عملی نشده است. فعالان محیط زیست می‌پرسند چرا مازوت اصلاح‌شده در نیروگاه‌ها استفاده نمی‌شود، به‌ویژه در شرایطی که میزان آلاینده‌ها در هوای کلان‌شهرها به طرز محسوسی افزایش یافته است.

مازوتی که در نیروگاه‌های ایران مصرف می‌شود، حاوی ۳.۵ درصد جرمی گوگرد است؛ درحالی‌که استاندارد ملی این میزان را کمتر از ۰.۸ درصد تعیین می‌کند. طبق این آمار، با مصرف هر میلیون لیتر مازوت، حدود ۳۵ تن گوگرد وارد هوا می‌شود. این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته با فناوری‌های گوگردزدایی و سوخت‌های پاک‌تر توانسته‌اند اثرات زیست‌محیطی نیروگاه‌ها را کاهش دهند. اما در ایران مازوت‌سوزی با استانداردهای پایین عامل تشدید بحران آلودگی هوا شده است.

پایان بحران یا آغاز تهدیدی جدی

کارشناسان به‌صراحت اعلام می‌کنند مدیریت بحران انرژی و آلودگی هوا در ایران نیازمند بازنگری بنیادین در سیاست‌های کلان کشور است. تعطیلی مدارس و درخواست‌های پراکنده برای کاهش مصرف انرژی شاید در کوتاه‌مدت کمی از فشار مشکلات بکاهد، اما بدون اصلاح ساختاری در تولید و مصرف سوخت این اقدامات بی‌ثمر خواهد بود. درحالی‌که جهان به سمت توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت می‌کند، ایران همچنان به استفاده از سوخت‌های سنگین و آلاینده مانند مازوت ادامه می‌دهد؛ رویکردی که زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تاثیر قرار داده است.

توقف موقتی مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها نشان داد که این اقدام، حتی در کوتاه‌مدت، اثرات مثبتی بر کاهش آلودگی هوا دارد. اما ازسرگیری این مسیر، بحران ناترازی انرژی را به تهدیدی جدی‌تر برای سلامت عمومی تبدیل خواهد کرد.

مطابق گزارش‌های وزارت بهداشت، میزان آلاینده‌های هوای کلان‌شهرهای ایران شش برابر استانداردهای جهانی است. این میزان آلودگی عامل افزایش سکته‌های قلبی و مرگ‌های ناشی از استنشاق هوای آلوده است. در تهران، سالانه حدود هفت هزار نفر براثر آلودگی هوا جانشان را از دست می‌دهند و ۱۴ درصد از مرگ‌های ناشی از سکته‌های قلبی مستقیما به آلودگی هوا مرتبط است.

این آمار تنها به تهران محدود نیست. در شهرهایی مانند اراک، که مازوت‌سوزی تاثیر مستقیمی بر کیفیت هوا آن دارد، علاوه بر افزایش مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی، شاهد رشد چشم‌گیر بیماری‌های تنفسی و انواع سرطان‌ها هستیم. وزیر بهداشت دولت چهاردهم اعلام کرد که به طور میانگین، سالانه ۵۰ هزار نفر در ایران به‌دلیل آلودگی هوا جانشان را از دست می‌دهند. این عدد هشداردهنده تنها شامل مرگ‌ومیر است و بیماری‌های مزمن ناشی از آلودگی هوا در این آمار در نظر گرفته نشده است.